نهضت های اسلامی و جهان اسلام؛ واقعیت ها و چالشها

1 2 3 4 5

4- سایر عوامل:

در دیدگاه برخی تحلیلگران رشد اسلام گرایی به عنوان یک جریان سیاسی در کشورها و جوامع مسلمان به عامل اقتصادی و اجتماعی بر میگردد. فقر اقتصادی در میان جوامع فقیر مسلمانان در روستا ها و شهر ها پایگاه جریان اسلام گرایی شمرده می شود.

فقر فرهنگی که بی سوادی و ضعف آگاهی سیاسی و اجتماعی گسترده را در کشورهای اسلامی در قبال داشت به یکی از عوامل رشد جریان افراط گرایی اسلامی تبدیل شد. عملیات انتحاری که یکی از ابزار خشونت و خون ریزی جریان تکفیر گرایان و ایکیس ترمیستی است با فقر فرهنگی و اجتماعی در میان مسلمانان پیوند نزدیک وعمیق دارد.
وجود دولت های استبدادی و زمام داران خود کامه در نظام های سلطنتی و جمهوری های در واقع سلطنتی کشورهای اسلامی و عربی در سده یبیستم یکی دیگر از عوامل رشد نهضت اسلامی یا اسلام گرایی به عنوان یک جریان دینی- سیاسی بود. این رژیم ها و زمام داران خود کامه که راه را بروی هرگونه آزادی های مدنی و اجتماعی بستند زمینه را به گسترش جریان اسلامی و لغزش این جریان در مسیر افراط گرایی و ستیزه جویی هموار کردند.
ناتوانی و شکست جنبش های ناسیونالیزم، جریان های چپ مارکسیزم و گروه های لیبرال جانبدار غرب به خصوص در مسند اقتدار سیاسی در کشورهای اسلامی از عوامل قابل ملاحظه در شکل گیری و رشد اسلام گرایی محسوب میشود. هیچیک از دولت ها و زمام داران ملی گرا، چپ و طرفدار غرب که در کشورهای اسلامی که پس از استقلال این کشورها از استعمار غرب به قدرت رسیدند نظام عدالت محور دموکراتیک، سالم و پاسخگو برای جامعه خود ایجاد نکردند. نه تنها آنها به نیازهای مردم خود پاسخ نگفتند، بلکه حکومت های فاسد و سرکوبگر موروثی تشکیل دادند. حتا آن زمام داران خودکامه و فاسد در نظام های به ظاهر جمهوری خود را رئیس جمهور مادام العمر ساختند و پس از مرگ، فرزندان خویش را به عنوان رئیس جمهور در مسند قدرت گذاشتند. در چنین فضا و زمینه جریان اسلام گرایی که با شعار بسیار عام فهم و قابل قبول به مردم وارد میدان شدند نفوذ و گسترش فزاینده یافت.

شکل گیری نهضت اسلامی در سده بیستم

الف- در جوامع سنی :

شبه قاره هند نخستین حوزه ی تشکیل نهضت اسلامی :

نهضت اسلامی یا جریان اسلام گرایی قبل از سده بیستم از شبه قاره هند سر برآورد که ظهور آن در این شبه قاره نیز به واکنش علیه استعمار بریتانیا برمیگشت. نهضت اسلامی شبه قاره هند که قبل از استعمار بریتانیا یک جنبش اصلاحی دینی بود، در دوران استعمار به یک جنبش دینی- سیاسی تبدیل شد. از چهره های شاخص و تأثیر گذاردر جنبش اصلاح دینی شاه ولی الله دهلوی(1642-1551)عالم متصوف و از مفسرین و متکلمین سنی شبه قاره هند و بازماندگانش(شاه عبدالعزیر پسر و شاه اسماعیل نواسه اش)بودند. شاه ولی الله در کتاب خود حجة الله البلاغه جامعه مسلمان را به احیای دین از طریق عمل به قرآن و سنت و ترک عنعنات بومی دعوت کرد. اما سپس بازماندگان وی در دوران استعمار بریتانیا جنبش او را به جنبش اجتماعی- سیاسی دینی مبدل کردند. پسر وی شاه عبدالعزیز دهلوی(1824-1746عیسوی)درسال 1803هندوستان را بنا بر تسلط بریتانیا دارالحرب خواند و فتوای جهاد داد. پس از او شاگردش سیداحمد بریلوی(1831-1782عیسوی)از تأثیرگذاران نهضت سیاسی- دینی درنیم قاره هند بود که در شمال غرب هند در میان قبایل پشتون(ایالت خیبرپشتونخوا)خلافت اسلامی اعلان کرد و در 1831عیسوی در جنگ بالاکوت کشته شد.

علاوه بر جنبش های سیاسی- دینی واجتماعی مذکور درشمال غرب نیم قاره هند، جریان های مشابه دربنگال مانند: جنبش تی تومیر و جنبش فرائضیه یا فرائدی برهبری حاجی شریعت الله و سپس جنبش ذوذومیان برهبری محمدحسن پسر او در بنگال در نیمه اول قرن نوزدهم بوجود آمد. پس از آن جنبش علمای دیوبند(1867عیسوی)، ندوة العلماء(1894عیسوی)، جمعیت العلمای هند(نوامبر 1919عیسوی)و نهضت خلافت در اوایل سده بیستم عیسوی در هندوستان شکل گرفت.

جریان دینی- سیاسی دیوبند از دارالعلوم دیوبند برخاست که در سال1867عیسوی توسط مولانامحمدقاسم نانوتهاوی تأسیس شد. نهضت دینی- سیاسی دیوبند یک نهضت جزم اندیش و محافظه کار بود که در مقابله با تمدن غربی طرح برتر وعملی نداشت. علی رغم آن مدرسه دیوبند و افکار محافظه کارانه و ستیزه جویانه ی عالمان ومدرسین آن درمیان جوامع مسلمانان شبه قاره، افغانستان و حتا آسیای میانه نفوذ فراوان یافت. درمناطق شمال غرب نیم قاره هند(ایالت خیبر پشتونخوای پاکستان)مدارس متعدد مشابه مدرسه دیوبند ایجاد شد. این مدارس سالها بعد به کانون ظهور و پرورش گروه افراطی طالبان مبدل گشت که موجب ترویج خشونت وکشتار با انجام عملیات انتحاری به نام دین و شریعت شدند.

جنبش پان اسلامیزم و خلافت در دهه 1920درشبه قاره ازجنبش های مهم دینی- سیاسی جامعه مسلمانان این حوزه بود. این جنبش ازخلافت عثمانی حمایت میکرد. نکته قابل توجه که از تفرقه و دیدگاه متفاوت مسلمانان در اوایل قرن بیستم حکایت می کند به حمایت مسلمانان از خلافت عثمانی در هند ومخاصمت وشورش مسلمانان در جوامع عربی بر ضد این خلافت است. درسال 1919عیسوی کنفرانس هایی در حمایت از خلافت عثمانی در شبه قاره هند تدویر یافت و بدنبال آن کمیته خلافت تشکیل شد. رهبران معروف جنبش خلافت در شبه قاره هند مولانا محمدعلی، مولانا شوکت علی، شبلی نعمانی، مولانا ابوالکلام آزاد، عبیدالله سندی، مولاناحسرت موهانی، مولانا حسین احمد مدنی و غیره بودند. مولانامحمدعلی از شاخص ترین و مهم ترین رهبران جنبش خلافت در شبه قاره بود که چند بار از سوی بریتانیا دستیگر و زندانی شد. او میگفت که این جنبش در صدد وحدت مسلمانان و احیای خلافت راشدین و طرد استعمار اروپایی از سرزمین های اسلامی است. جنبش خلافت به هیچ مؤفقیتی دست نیافت و پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی فروپاشید.

برغم شکل گیری نخستین هسته های نهضت سیاسی اسلامی یا اسلام گرایی قبل از سده بیستم در میان مسلمانان شبه قاره هند، جریان اسلام سیاسی یا نهضت اسلامی معاصر بصورت تشکیلاتی در سده بیستم از کشورهای عربی شمال افریقا به ویژه ازمصر آغاز یافت.

1 2 3 4 5