چرا نمی توانیم با هم دیالوگ کنیم؟

این ها را گفتم تا به یکی از مشکلات و بیماری های فرهنگی ای که دامن گیر جامعه ماست و روزانه ما شاهد نمونه هایی از این بیماری در میان مردم خود هستیم با اندکی تفصیل بپردازم. این بیماری عبارت است از این که برخی از مردم جامعه ما قادر نیستند میان خود دیالوگ برقرار کنند و بلد نیستند با هم درست حرف بزنند وبه سخن یکدیگر گوش دهند و یکدیگر را نقد کنند و نقاط ضعف یکدیگر را آشکار کنند و نقاط قوت را نیز یادآور شوند.

تعدادی از افراد به این گمان اند که نقد کردن یعنی فحش دادن و هتاکی کردن و لجن پراکنی. این عده به این اندیشه اند که فحش دادن و سخنان زشت گفتن و شخصیت افراد را سپوتاژ کردن در زیر عنوان "آزادی بیان" داخل است. این در حالی است که در آزاد ترین جامعه ها هم کسی حق ندارد به دیگری تهمت بزند یا فحش بدهد و اگر چنین کند طرف مقابل می تواند او را به دادگاه بکشاند و محاکمه کند.

در بسیاری از موارد، گفتگوهای ما به مشاجره تبدیل می شود و نیروهای ما هدر می رود تا ثابت کنیم طرف مقابل ما به راه خطا رفته و ما بر صوابیم. برخی از ما به این خیال هستند که باید همه مردم با من همنوا باشند و هرگاه کسی برخلاف دیدگاه آن ها دیدگاهی را طرح کرد مستوجب توبیخ و سرزنش است.

بنده شخصا در برخی موارد درگیر این گفتگوهای بی نتیجه وناسودمند بوده ام. پس از این که نوشته ای از من به نشر می رسد، احیانا واکنش هایی را بر می انگیزد. برخی موافقت خود را نشان می دهند و عده ای هم با آن چه که من مطرح کرده ام مخالفت می کنند و استدلال می کنند. تا این جا هیچ مشکلی وجود ندارد. گفتگو یعنی همین. هر کس حق دارد دیدگاهی را در مورد موضوعی برگزیند و برای اثبات درستی آن استدلال و محاجه کند.

ولی اشکال کار در این است که برخی از ما از شیوه های درست برای راه انداختن دیالوگی سودمند استفاده نمی کنیم.
در این جا دو-سه نمونه از نظرات حاشیه نویسان محترم را می آورم تا ببینیم که این افراد آیا در پی گفتگو هستند یا فضاسازی بر ضد دیگران.

نور احمد رجاء می نویسد:"

جناب آقای مهران موحد باسلام.

مقاله ی شمارا خواندم گویا که شما درسیدقطب شناسی دکترا گرفته اید و اینک به نقد افکار و اعتقادات او پرداخته اید ؛ سیدقطب درراه عقیده وترویج افکار اسلامی جانش را پیشکش نمود و هم اطلاع دارید که در موقعی زندانی بودن برایش ابلاغ شد که اگر دست از تبلیغ بردارد وایده هایش تنها برای خودش باقی بماند میتواند به آزادی دست یابد و او قبول ننمود و باز اطلاع دارید که دروقت رفتن بپای چوبه دار نیز بالب خندان به پیشواز شهادت شتافت .
نشان مرد مومن با توگویم / که چون مرگش رسد خندان بمیرد
وانگهی از باب شناخت در بین مردم وتاثیر افکار و ترجمه کتب او وزندگی مبارز وی نیز برهیچ کس پوشیده نیست .
همچنان دروقت حاکمیت کمونیستهای ملحد و وطنفروش خبردارید که ازهرخانه که کتاب سیدقطب بیرون میآمد به مجازات اعدام محکوم میشدند و آن بیشتر نشانه آنرا داشت که پشت کمونیزم را به خاک اسارت نشانده بود.

واگر آقای رهین برخود بالیده است که به ترجمه فی الظلال القرآن دست یازیده است حقی مسلمی را خاطرنشان ساخته است .

اما تعجب میکنم که جناب شما چطور بخود جرئت دادید که پای تان را بپای سید قطب آنهم بانقد وبررسی افکار آن از زبان این و آن بخود مولفیتی را بدهید ؟ باور داشته باشید این پا از هر آنکس ی که نوشته او نشخوار شمارا را بار بار تحت الشعاع قرارمیدهد بیرون آید پای او از یک جای نه که از صدجای میشکند.

واین بهمان میماند که موشی نزد فیلی آمد وگفت آقا فیله شماچند سال دارید؟ فیل بنای خنده را گذاشت وگفت من شش ماهه هستم ؛ موش در فکر فرورفت وفیل پرسان نمود شما چند سال دارید؟ موش گفت منهم شش ماهه هستم ؛ تعجب میکنم که من اینقدر ضعیفم و شما آنقدر بزرگ .

خوب بود که پس از چرندیاتی را که برشته بافته در آورده بودید درآخر بدون رودرواسی میگفتید که اولویت فرهنگی از دیدگاه شما باید که بچه مورد ه ای اختصاص داده میشد؟ که ماهم از معلمی که ناخوانده ونادانسته استاد شده است درس تحصیل وتجربه میآموختیم .

بشما توصیه میدارم بیشتر مطالعه فرمائید و:
تند برخاک شهیدان مدوان مرکب را / باخبر باش که این خلق خدای دارد

شخصی به اسم عبدالله افغانی در بخشی از انتقاد خود بر مقاله من ضمن سخنان نامربوط دیگری که می زند چنین می گوید:"

واین کلمه افراطی همان جویده های امریکا و امپریالیزم است که بی سوادان ویا احیانا مزدوران بر علیه مسلمانان آزادی خواه دو باره آ نرا مضمضه کرده واز آن استفاده کرده و بکار می برند".

میرویس غیاثی پس از این که حرف های نامربوط زیادی می زند، در بخشی از تبصره خود می نویسد:"

شما می خواهید مشق علماء حلقه بگوش را کنید و در آیندهء افغانستان مثل طه حسین و یا شیخ ازهر طنطاوی مرتد و منافق در خدمت استعمار باشید. ولی باید بدانی که آن زمانها گذشت و دیگر این امت بیدار شده است. علاوه بر اینکه افغانستان جایگاه غلامان نیست. ششم اینکه؛ هیچ شخص آگاه به ابتدایی ترین الفبای دین در کفر بسیاری ها شک ندارد و این قرآن است که بصراحت آنها را تکفیر می کند. حالت امروزی در بسیاری از کشور های اسلام در شکل ظاهری بدتر از جهالت زمان جاهلیت در مکه است. اگر به یک کلمهء خواندن کسی مسلمان شود، دیگری مسلمانی ارزشی ندارد... من یک پیشنهاد دارم و آن اینکه؛ توبه کن و از خدا بترس و بخاطر دنیا آخرت خود را خراب نکن. بخصوص در حالی که کدام دنیای هم منتظر تو نیست. شیطان ترا راهبر شده است و من سخت بحال تو تأسف می خورم که در گمراهی قدم می برداری.

شیطان رشتهء فکر ترا بدست گرفته است و بسادگی از صدها آیت قرآن و هزاران احادیث نبوی که در کفر انور السادات، حسن مبارک، امثال ایشان و همهء انظمهء گماشته شده از جانب موساد، انتلجنت سرویس و سی آی أی را چشم می پوشی و ایشان را به مسلمانی نسبت می دهی. شرم است و جای خجالت که نصوص صریح و اقوال معتبر ترا مورد نظر نداری، ولی دنبال نظریات التقاطی و شاذ می گردی".

من این تبصره ها را بدون حک و اصلاح نقل کرده ام. از این رو، به خاطر اشتباهات انشایی و املایی ای که در این تبصره ها وجود دارد مرا مقصر نشمارید.

وقتی کمی به این حاشیه نگاری ها دقت کنید متوجه خواهید شد که این چیزهایی که حاشیه نویسان مزبور نوشته اند هیچ ربطی به نوشته من در مورد سید قطب ندارد. این تبصره ها بیش از این که در رد مقاله من نوشته شده باشد، برخاسته از کم ظرفیتی و طبیعت خشونت گرای تبصره نویسان است.

من خواسته ام در نوشته ای که در باره اندیشه های سید قطب نگاشته ام، این نکته را ثابت کنم که سید قطب در اواخر زندگی خود اندیشه های افراطی و تکفیری را ترویج و تبلیغ می کرد. تفسیر فی ظلال القرآن و نیز کتاب دیگرش به نام "معالم فی الطریق" بهترین شاهدان این مدعا هستند. از این رو، ترویج و اشاعه این گونه افکار در جامعه ما که به شدت از افراط گرایی آسیب دیده کار سنجیده و معقولی نیست.

کسانی که نقد می نویسند لطف کنند و برای نادرست بودن این ادعا دلیلی ارائه کنند. ولی متاسفانه برخی از این حاشیه نویسان این کار را نمی کنند و به لجن پراکنی و هتاکی و فحش دادن و متلک پراندن رو می آورند. حتا یکی از این حاشیه نویسان به جای این که در خصوص محتوای مقاله من اظهار نظر کند، راجع به عکس من اظهار نظر می کند! (مرگ بر آن ادب و ادبیاتت).

حالا این پرسش تولید می شود که این ضعف فرهنگی ( قادر نبودن به راه اندازی گفتگوی سالم و منطقی) از کجا ناشی می شود. به گمان من، این بیماری فرهنگی ازعوامل چندگانه ای ناشی می شود که به برخی از آن ها اشاره می کنم:
1-شماری از افراد جامعه ما گرفتار این خیال باطل اند که حقیقت را به درستی شناخته اند و آن را در اختیار دارند. کسی که به این گمان باشد ضرورتی برای گفتگو کردن احساس نمی کند. در واقع گفتگو فرایندی عقلانی است تا دو طرف گفتگو شناخت خود را از حقیقت گسترش دهند و از جهل خود را نسبت به حقیقت بکاهند. کسانی که خیال می کنند حقیقت در مالکیت انحصاری آن هاست و به کمال معرفت رسیده اند، دیگر چه نیازی به دیالوگ دارند. از همین رو، این قماش افراد رغبتی به گفتگو ندارند و اگر گاهی گفتگو هم کنند نه از روی حقیقت جویی بلکه به خاطر این است که اندیشه خود را بر دیگری تحمیل کنند و او را به راه راست هدایت کنند.

2- عامل دیگری که در عقیم ساختن گفتگوهای ما نقش دارد و این گفتگوها را به کاری ناسودمند و کودکانه تبدیل می کند این است که برخی از افراد جامعه ما بلد نیستند به حرف طرف مقابل گوش دهند همان چیزی که از آن به "گفتگوی کران" تعبیر می کنیم. هنگامی که با کسی سخن می گوییم گاهی برای ما این احساس دست می دهد که طرف مقابل بیش از این که به جزئیات سخن ما توجه کند، به دنبال یافتن پاسخ برای سخنان ما است. یعنی این قبیل افراد هیچ توجهی به دلائل طرف دیگر گفتگو نمی کنند و در واقع با خود سخن می گویند. آیا این گونه گفتگوها به نتیجه مثمری خواهد رسید؟ هرگز.

3- برخی از ما گفتگو نمی کنیم تا به حقیقتی دست یابیم بلکه گفتگو می کنیم تا حریف خود را از میدان بیرون کنیم. ما عرصه گفتگو را به میدان نبرد و زورآزمایی اشتباه می گیریم. نمی دانیم که نقد کردن تنها برملا کردن ضعف ها و سستی های طرف مقابل نیست بلکه آشکار کردن نقاط قوت او هم هست.

4- در مقاله ای که در مورد سید قطب نوشتم به این نکته هم اشاره کردم که بسیاری از ما از اندیشه انتقادی محروم هستیم. در واقع اندیشه انتقادی داشتن، پایه اساسی گفتگو را شکل می دهد. اندیشه انتقادی داشتن ما را قادر می سازد تا با سبک و سنگین کردن استدلال ها، استدلال ضعیف را از استدلال قوی تفکیک کنیم. تفکر انتقادی داشتن، ما را وادار می سازد که بسیاری از پیش فرض ها و پیش داوری های ذهنی خود را به کناری نهیم. به جهت محروم بودن از تفکر انتقادی است که مشاهده می کنیم بسیاری از گفتگوهای ما ادعا کردن بی دلیل است.

5- کم حوصلگی و خشونت کلامی و متهم کردن های بی اساس در مشاجره های ما حضوری پررنگ دارد. از روانشناسی نقل می کنند که گفته است: هر کسی که در برای به کرسی نشاندن مدعیات خود از خشونت کلامی و بد زبانی کار گرفت، بدانید که این شخص استدلالی برای اثبات مدعای خود ندارد و به آن چه بر زبان می آورد از ته دل معتقد نیست. اگر سخن این روانشناس را بپذیریم می توانیم بگوییم: کم حوصلگی و خشونت کلامی از نداشتن مستندات کافی ناشی می شود. آری! کسی که منطق نیرومند داشته باشد هیچ نیازی نمی بیند که به فحش دادن و هتاکی روی آورد.

در فرجام این را هم بگویم که بنده ابه همه دوستانی که در خصوص نوشته های من اظهار نظر می کنند – چه موافق چه مخالف- احترام قائل هستم و از همه آن ها سپاسگزارم. بنده هیچ ایرادی نمی بینم در این که کسی بیاید و مقاله یا یادداشتی بر ضد مدعیات من تحریر کند. من عمیقا به تز « زنده باد مخالف من» معتقدم و اهل گفتگوی منطقی و معقول هستم. ولی از چماق به دستان و بیماران روانی و کسانی که گفتگو را با شمشیرکشی عوضی می گیرند و پاسخ منطق را با نشان دادن چنگ و دندان، می دهند متنفرم.