اوزبیک خان و نقش او در امپراتوری (آلتین اوردو) و شکلگیری ملتی به نام اوزبیک

قسمت سوم
اسلام آوردن اوزبیک خان
خواننده محترم ! چونکه یکی از بخش محوری این نوشته ها "امپراطوری آلتین اردو" است, تا رسیدن به بحث عمیق درین موضوع معلومات مختصری در باره "امپراطوری آلتین اردو" ارایه میگردد تا خواننده گرفتار مجملات در کل بحث نشود. اگر چندیکه ایجاب میکرد تا این کار در قسمت اول مقاله صورت میگرفت ولی به هرحال لازم است تا محسنات نویسندگی پی گیری شود.

"امپراطوری آلتین اردو"

نام آلتین اردو نام تورکی این امپراطوری است که به زبان فارسی اردوی زرین, به لسان عربی القبيلة الذهبية, به روسی زولاتایه ارده به انگلیسی و دیگر زبانهای اروپای غربی بنام گولدن اوردو یاد میشود. این یکی از بزرگترین امپراطوری های تاریخ است که در نتیجه تقسیم قلمرو چنگیزخان به پسرانش در سال 1224 میلادی بوجود آمد که در

آغاز توسط باتوخان پسر جوچی خان فرزند بزرگ چنگیز خان اداره میشد. قلمرو این امپراطوری شامل روسیه, قزاقستان, اوکرائین, بیشترین ساحات اروپای شرقی، از دریای اورال تا کرانه‌های شرقی رود دنیپر [در اوکراین امروزی] و از شرق تا اعماق سایبریا گسترده و در جنوب، مرزهای آلتین اردو به دریای سیاه، کوه‌های قفقاز، و قلمروی ایلخانیان پهن شده بود

اسلام آوردن اوزبیک خان

اسلام آوردن اوزبیک خان را میتوان در چوکات نهضت بزرگ اسلامی در قشر حاکمه امپراطوری مغول ها مطالعه نمود.
آنطوریکه هویداست, امپراطوری بزرگ مغول در کمترین وقت وسیع ترین سرزمین ها را در کره خاکی در تصرف خود درآورده و حتی مرکز خلافت اسلامی در بغداد را نیز متصرف گردید. اما بعدآ مهمل تاریخی یی روی داد که خلاف معمول سیر تاریخی بود یعنی فاتحین به دین فتح شدگان رجوع کردند.

در سرمقاله هفته نامه "نهضت" ارگان نشراتی مجتمع اسلامی قریم روسیه مینویسد: "محققین تاریخی به این باور هستند که علت عمده و اساسی رجعت اریستوکراسی مغول به دین اسلام عبارت ازفقدان میراث فرهنگی در جامعه مغلستان

بوده است, جونکه اساس اعتقادات مغلها را مناسک سحری و افسانوی شمانیسم تشکیل میداد. " اما این منبع توضیح نمیدهد که بودیسم به مثابه میراث فرهنگی و یکی از اعتقادات پرنفوذ چهارگانه بشری بودیسم, یهودیت, مسیحیت, اسلام در کدام زمان در جامعه مغول نفوذ کرده است !!! البته شمانیسم آیینی است که نه تنها مغول ها بلکه بسیاری از فریقه های تورک اعم از پیروان اسلام و بودیسم به آن عقیده مند بودند و حتی در عصر حاضر نیز در بین بعضی از اقوام تورک مانند قلمق ها, یاقوت ها, تووه ها, ایرقوت ها, بوریات ها, چیته ها و امثالهم این آیین پیرو های خود را دارد.

خان بیرکه اولین خان مغول بود که اسلام را پذیرفت. مسلمان شدن خان بیرکه اثرات خود را نه تنها در سیاست داخلی امپراطوری آلتین اوردو گذاشت بلکه تغییراتی نیز در سیاست خارجی امپراطوری در قبال داشت. منابع مکتوب آن زمان به کرات تذکر میدهند که بعداز اسلام آوردن خان بیرکه تمایل عمیق اریستوکراسی مغول در تقرر یک مسلمان از اهل خوارزم و بولغار های والگا در سطح رهبری امپراطوری آلتین اوردو پیدا شد.

احمد ابن محمد ابن عربشاه تاریخ نویس زائر عرب 1392 - 1450 مینویسد: "خان بیرکه" تمام علمای دین و مشایخ را از تمام نقاط جهان دعوت کرد تا مردم را از آیین اسلام تدریس کند. او میگوید که بعداز وفات خان بیرکه دین اسلام در بین مردم ضعیف و به فراموشی سپرده شد.

گسترش دسته جمعی و توده ئی اسلام در زمان اوزبیک خان در سالهای 1312-1341 به وقوع پیوست.
در مقاله یی تحت عنوان "شجره نامه تورکان" که توسط مولف گمنام در اخیر قرن 15 و آغاز قرن 16 ظاهر گردید, آمده است (از آغاز سلطنت او "اوزبیک" 8 سال گذشت تا تحت رهنمائی شیخ عالم اسلام زنگی آته ... و بزرگترین سعید ها ... سعید آته, او "اوزبیک" در یکی از ماه های 720 هجری به دین اسلام مشرف گردید. در آن زمان بیشترین خلق ایلات و اولوس امپراطوری آلتین اوردو به دین اسلام مشرف گردیدند.)

در سرمقاله هفته نامه "نهضت" یکبار دیگر تآکید میکند: خدماتیکه اوزبیک خان برای توسعه مدنیت اسلامی در مناطق آسیای مرکزی به شمول قریم که ما در آن زندگی میکنیم انجام داد, بسیار ارزشمند و تعیین کننده بود برای رشد فرهنگ سالمی که امروز داریم.

بیشترین طرفداران به قدرت رسیدن اوزبیک خان مسلمانها بودند و به این سبب پیشنهاد شدن اوزبیک به تخت آلتین اوردو مبارزه گرم و رقابت های جدی را در بین اشرافیت سنتی سیستم کوچی گری که مستقیمآ از جانب مغول های چنگیزی حمایت میشد و مسلمانهای تورک منطقه در پی داشت درحالیکه خود اوزبیک خان یکی از نوادگان چنگیز خان بود.
اشرافیت سنتی سیستم کوچی گری طرفدار به قدرت رسیدن جانشین توخته خان و ادامه نظام سنتی و
(Tengrianism)

تینگریسم "1" به مثابه اولین اعتقادات مونوتایسم "2

(monotheism)

یعنی یکتا پرستی سنتی بودند.

اما اوزبیک, خواهان توسعه توحید اسلامی در امپراتوری آلتین اوردو بود
به این سبب موضوع مناقشه دین در آلتین اوردو بعداز به قدرت رسیدن اوزبیک خان مدت هشت سال ادامه پیدا کرد و فقط در سالهای 1320 - 1321 ازبیک خان دین خود را رسمآ اعلام و دین رسمی امپراتوری آلتین اوردو ساخت.
اوزبیک خان دین اسلام را از طریق سعید آته "3" مرید زنگی آته "4" یکی از پیروان بابه ارسلان "5" پیر بزرگترین صوفی و فیلسوف تورک های آن زمان احمد یسوی "6" میپذیرد.
روایت هائی است که گفته میشود: اوزبیک بعداز به قدرت رسیدن, اسلام را پذیرفت اما بیشتر محققین به این باورند که اوزبیک قبل از به قدرت رسیدن اسلام را قبول کرده بود و حمایت مسلمان ها را با خود داشت و مسلمانها از او حمایت کردند تا او به صفت یک مسلمان به تخت امپراطوری آلتین اورده جلوس کند

نویسنده ناشناس قرن پانزدهم که اثر شجرت الاتراک را تحریر نموده است, در کتاب خود معلومات میدهد که اوزبیک خان بعداز به قدرت رسیدن مدت هشت سال را با علما و اولوس در حکومتداری های شمال دشت قبچاق گذراند و با گذراندن هشت سال تحت هدایت و رهنمائی شیخ شیخ ها و مسلمانها "زنگی آته" مقدس و سید اعلا قبله مسلمانان "سید آته" مرید زنگی آته در سال 720 هجری اسلام را پذیرفت. مسلمآ تا آنوقت نیز بخش هایی از جامعه مغول حاکم اسلام را پذیرفته و از لحاظ فرهنگی با تورک ها خلط شده بودند.

اوزبیک خان اسم "سلطان غیاث الدین محمد" را بعداز اسلام آوردن ضمیمه نام خود "اوزبیک" اتصال داد که بعدآ به سلطان غیاث الدین محمد اوزبیک خان مسما گردید. اگر ما درینجا نیز به اصالت کلمات اسامی متوجه شویم درمیابیم که مغول ها عمیقآ با فرهنگ تورک ها خلط شده بودند و نام های "اوز بیگ", "اوز خان", "اوز تورک", "جانی بیگ", "بیردی بیگ", تیموربیگ" "قوتلوق نگار", "براقچی خاتون" و امثالهم همه نامهای تورکی هستند که اکثریت اریستوکراسی مغول که اصالتآ متعلق به سلسله چنگیز خان بودند, برای خود برگزیدند.

ایتنولوگ قوم شناس تیمور خیرالدینوف در مقاله خود بنام تاریخ اسلام در ایالت پینزه مینویسد: اسلام آوردن اوزبیک خان واقعه ئی بود که منجر به دولتی شدن اسلام در امپراطوری: آلتین اردو" شد

با قانونمند ساختن اسلام به مثابه یگانه دین دولتی امپراطوری آلتین اوردو, اوزبیک خان ریفورم های وسیع البنیاد را آغاز کرد تا دین اسلام اساس حیات مردم را در همه امور تنظیم و تنسیق نماید.

شرح اصطلاحات فوقآ مذکور:

"1"تینگریسم - عبارت از دین قبل از اسلام تورک های اورآسیا و مغولها بود. جاییکه تینگری (خدای آسمانی) با وساطت مختلف تقدیس میشد. بنابر یافته های نویسنده تاتار بیزیرتینوف رفایل نوراادینویچ پرستش تینگری به مثابه پرستش آسمان (خدای آسمانی) حدودآ 1000 سال قبل از میلاد در آسیای میانه بوجود آمد که آنرا میتوان جهانبینی تورک و مغول ها قلمداد کرد

"2"ماناتایسم - عبارت از اصطلاح دینی-فلسفی و الهیاتی است که مآخوذ از یونان قدیم و به معنی یک خدا ویا خدای واحد بوده و مفاهیم عمومی آن دربرگیرنده ادیان و مذاهب مختلف میگردد که خدای آسمانی را تقدیس میکنند و پرستش هرنوع خدای زمینی را مردود میشمارد. تعریف اساسی این اصطلاح شامل خدا, عقیده, دگم, روح, زندگی بعداز مرگ, مناسک, قدسیت, تقدیر, سیناگوگ و کلیسا و کتب مقدس مانند تورات, انجیل و زبور میگردد. این یک تعریف کلاسک ماناتایسم است اما در تعریف مدرن آن اسلام با تمام مفاهیم و مناسک آن و همچنان آیین هندویسم در بعضی تعریف های آن شامل میگردد

"3" سعید آته - در مورد سعید آته معلومات کمتری در دسترس است. مگر آنکه او یکی از صوفی های متنفذ قرن 13 میلادی جهان تورک و مغول و مرید زنگی آته که اوزبیک خان را در دین اسلام مشرف ساخت, بود.

"4" زنگی آته که ترجمه تحت الفظی آن پدر سیاه معنی میدهد _ نام اصلی و مکمل او, شیخ آی خواجه ابن تاج خواجه ابن منصور در سال ..... در خانواده اخلاف حضرت بابه ارسلان متولد گردید. او مرید پنجم خواجه احمد یسوی ابولآبای مذهبی تورک های آسیای میانه و قزاقستان بود.

مقبره صوفی "زنگی آته" که در تاشکند بسیار معروف بود و همچنان خانم او "عنبر آنه" در سالهای 90 قرن چهاردهم توسط امیر تیمور اعمار گردید.

مجموعه ساختاری مقبره صوفی زنگی آته شامل مسجد نمازگاه و عیدگاه 1870, مینار 2014, قبر مرمری زنگی آته, حیاط داخلی با حجره های مسکونی برای طلاب مدرسه قرون 18- 19 و قبر مرمرین عنبر آنه میباشد.

"5" بابا ارسلان را در منابع متعدد بنام اریستان بابا معرفی مینمایند که یکی از صوفی های زمان خود و یکی از مریدان خواجه احمد یسوی میباشد

مقبره ایشان در به فصله 150 کیلومتر از شهر چیمکینت, به نزدیکی شهرک "اوترر" در ایالت قزاقستان جنوبی موقعیت دارد.

مقبره ایشان برای بار اول پس از مرگ اش در قرن 12 میلادی بنا نهاده شد, مگر در زمان حمله "جوچی" پسر چنگیز خان شهرک اوترر یکجا با بنا های تاریخی ویران گردید. اما در قرن 14 میلادی بار دیگر توسط امیر تیمور مقبره اریستان بابا اعمار گردید. فعلآ این عابده تاریخی در حفاظت دولت قزاقستان قرار دارد.

ومن الله توفیق

ختم قسمت سوم

ادامه دارد

منابع:
1 – شخصیت اوزبیک خان
2 – براقچی خاتون
3- فرماندهان مشهور جهان
4- اوزبیک, خان آلتین اوردو
5 – شورای مفتی تاتارها (ازبیک خان
6- اوزبیک ها قصر نشینان تورک ها
7- ازبیک ها, سوالات و جوابات
8 – افسانه ها و واقعیت های آلتین اوردو
9 – اردوی نگی ها
10 - اوزبیک خان و شرایط شهزاده های روس
11 - اوزبیک خان و ایوان کاپیت - یوتوپ
12 - اوزبیک ها اشرافیت خلق تورک و سارت ها تجارت پیشه گان آسیا میانه - بخش اول مقاله رستم جان عبدالله یف
13– ویکپدیا به زبانهای اوزبیکی, آذری, تورکی, عربی,هالندی, انگلیسی و روسی
وبسایت مسلمانهای روسیه14
تاریخ اسلام در پینزه مقاله تیمور خیرالدینوف15
16 - اسلام در آلتین اوردو