سخنی از دهان بی نشانی

سخنی از دهان بی نشانی

در بحث های گذشته(به ویژه در کتاب «چیز هایی از دل،در باره ی بیدل») گفته ام که یکی از ویژه گی های کار «بیدل» در شعر(به ویژه درایجاد رابطه ی مفهومی میان مصرع ها در یک بیت) این است که ارتباط معنایی میان دال ها و مدلول های متعارف را هنرمندانه بر هم می زند و سپس باروش ویژه ی خودش این رابطه ی مفهومی میان دال ها و مدلول ها را شکل می دهد.

با توجه به همین ویژه گی است که بیدل را می توان در حد خودش، بهترین "کلیشه زدا" دانست. (موضوع کلیشه زدایی بیدل را در کار برد دال ها و مدلول های مفهومی در ابیات، در چند نبشته ی دیگر هم مطرح کرده ام؛ اما این بار برای روشن شدن موضوع بحث، نا گزیر شدم این مسأله را بازهم مطرح کنم.)

بر بنیاد همین روش کلیشه زدایی و برهم زدن رابطه های متعارف میان دال و مدلول ها است که ذهن های متعارف پسند، نمی توانند حس ویژه و دریافت مشخص از شعر بیدل را در یابند و از همین رو است که یا

دچاراغراق و یاهم دچارتسامح برداشت در برابر این «ابرشاعر» می شوند.

برخی ازسخنوران دیگر از جمله «صایب» که از سر آمدن دبستان هندی است، بر عکس «بیدل» در کاربرد رابطه های دال و مدلولی میان واژه ه ها و مفاهیم در ابیات، بیشتر متعارف پسند بوده است مانند:

"آدمی پیر چو شد، حرص جوان می گردد

خواب هنگام سحرگاه، گران می گردد"

که بی گمان، این یکی از بهترین ابیات صایب است؛ اما هنگامی که رابطه ی مفهومی میان دال ها و مدلول ها در این بیت را بررسی کنیم، رابطه ی متعارف آن در کار برد روش تمثیلی- تشبیهی آن بیشتر نمایانده می شودمانند:

آدمی پیر+ جوان شدن حرص (افزون برایجاد رابطه ی مفهومی واژه های «پیر» و «جوان») + گران شدن خواب سحری (که تجربه ی مشخص از یک وضعیت است) همه بازگوکننده ی رابطه ی مفهومی متعارف دال ها بر مدلول ها است که قرینه ی موضوعی را برای درک متعارف از بیت، در ذهن مخاطب شکل می دهد.

اما روش و ویژه گی کار بیدل در کاربرد دال ها و مدلول های مفهومی در بیت (و در کل ابیات) با کار شاعران دیگر – چنانچه گفته شد – متفاوت است ،و همین حسن تفاوت، سیمای بیدل را از سخنوران دیگر متمایز می سازد.

با این پیش سخن، اکنون می پردازم به تشریح بیتی از "پدر معانی" که بسیار مشهور است:

"به هزار پرده بیدل، زدهان بی نشانش

سخنی شنیده ام من، که کسی ندیده باشد"