نهضت های اسلامی و جهان اسلام؛ واقعیت ها و چالشها
زمان خواندن: (تعداد واژه ها: )
- 4 -
جهان اسلام و مسلمانان در دنیای امروز :
جهان اسلام از نظر جغرافیایی شامل منطقه خاورمیانه(کشورهای عربی آسیا به شمول سوریه)، آسیای میانه و جنوب آسیا( افغانستان، پاکستان، اربکستان،ترکمنستان، تاجکستان، قیرغیزستان، بنگله دیش، مالدیو و بخش هایی از قزاقستان و هندوستان)، آسیای جنوب شرقی( اندونیزیا، مالیزیا و برونئی)، حوزه قفقاز(آذربایجان، چیچین و داغستان)، حوزه بالکان( بوسنی و هرزگوین، الباینا و شبه جزیره کریمه)، شمال افریقا(مصر، الجزایر، لیبیا، تونس، مراکش، موریتانیا و جمهوری عربی صحرا)، افریقای مرکزی
(سنگال، گینه، نایجریا، گامبیا، چاد، مالی، سودان، بورکینا فاسو، ساحل عاج و سیرالیئون)، و حوزه شرق افریقا(جیبوتی، سومالیا، ارتیریا، اتیوپیا، تانزانیا و جزایر کومور) میشود. اما مسلمانان در بیرون از این حوزه های جغرافیایی در کشورهای مختلف دنیا نیز زندگی میکنند.
جهان اسلام از نظر موقعیت جغرافیایی و وجود منابع انرژی در دنیای امروز بسیار با اهمیت است. بیشتر از هفتاد درصد ذخایر نفت جهان و پنجاه درصد ذخایر گاز در سرزمین های اسلامی قرار دارد. کشورهای نفت خیز مسلمان در خلیج فارس 66 درصد کل ذخایر نفت و 30 درصد ذخایر گازجهان را دارند. این حوزه 25 درصد نفت خام جهان را تولید میکند. در حالی که گاز ترکمنستان نیز ذخایر بزرگ گاز جهان را میسازد. ارزش سالانه ی مبادلات کالا در کشورهای اسلامی تا یک هزار ملیارد دالر میرسد.
جمعیت مسلمانان جهان مبتنی بر آمار سال 2008عیسوی به بیشتر از یک ملیارد و سیصد هزارمسلمان میرسد که در 208 کشور جهان به سر میبرند. شصت درصد مسلمانان جهان در قاره آسیا و بیست درصد در قاره افریقا و شرق میانه زندگی دارند. بیش از سیصد ملیون مسلمان در کشورهای مختلف به عنوان اقلیت های اجتماعی و مذهبی سکونت دارند. در قاره اروپا 38 ملیون مسلمان زندگی میکنند که پنج در صد نفوس اروپا و دو در صد جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل میدهند. و درایالات متحده امریکا بیش از پنج ملیون مسلمان زندگی میکنند که 0,9 در صد جمعیت امریکا را میسازند. از میان مجموع جمعیت مسلمانان جهان ده تا 13درصد آن مسلمانان شیعه مذهب و 87 تا 90 در صد سنی مذهب اند. در حالی که مسلمانان جهان در مناطق متفاوت و مختلف جغرافیایی زندگی میکنند، آیا دنیای اسلام و جوامع مسلمان با داشتن دین واحد و معتقدات مشترک دینی دنیای واحد و جامعه همسو و یکپارچه محسوب میشوند؟
وحدت دنیای اسلام و اتحاد کشورها و جوامع مسلمان:
بسیاری از جریانهای اسلام گرایی و احزاب اسلامی از امت واحد اسلامی و وحدت مسلمانان سخن میگویند، یا نیاز به وحدت و تحقق آنرا در محوراسلام امرعملی و دست یافتنی تلقی میکنند. حتا دولت ها و زمام داران در کشورهای اسلامی گاهی شعار وحدت و برادری مسلمانان و اتحاد دنیای اسلام را سر میدهند و در کنفرانس های رسمی و میزهای مذاکره به این برادری و یکپارچگی جهان اسلام انگشت میگذارند. آیا واقعاً چنین است؟ آیا مسلمانان متحد هستند و دنیای اسلام دنیای واحد به شمار میرود؟
شاید پاسخ این سوال را بتوان در این اظهار نظر مارشال هاجسون Marshall Hodgson کارشناس امریکایی مطالعات اسلامی دریافت کرد که می گوید در دوصد سال گذشته چیز جداگانه ای به نام جهان اسلام وجود نداشته است. جهان اسلام در این مدت از لحاظ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی وابسته به اروپا و امریکا است.
البته واقعیت چنین است. نه تنها جهان اسلام و مسلمانان در دنیای معاصر نقش و تأثیری در تحولات سیاسی و اجتماعی و پیشرفت های علمی جهان ندارند بلکه دگرگونی و تحولات درونی جوامع و کشور های آنها متأثر ازجوامع و کشورهای مسیحی غربی است. جهان اسلام حتا از لحاظ فرهنگی و دینی دنیای یکصدا و همسو نیست.
سازمان کنفرانس اسلامی Organisation of Islamic Cooperation (OIC) بزرگترین نهاد رسمی دنیای اسلام است که در جهت اتحاد کشورهای اسلامی در می 1971ایجاد شد. این سازمان به شمول فلسطین 57عضو دارد که شامل 21 کشور اسلامی عرب آسیایی و افریقایی، هژده کشورمسلمان افریقایی ، چهارده کشورمسلمان آسیایی، یک کشور اروپایی البانیا و سورینام کشوری از قاره امریکا میشود.
اما سازمان کنفرانس اسلامی که در ظاهر و بر مبنای اهداف رسمی خود مظهر همسویی و وحدت کشورهای اسلامی و در واقع مرجع حل مشکلات دنیای اسلام و مسلمانان است عملکرد آن حکایت از این همسویی و مرجعیت ندارد. سازمان مذکور برغم ظرفیت های تأثیر گذار کشورهای اسلامی از منظر موقعیت جغرافیایی و منابع معدنی نقش و جایگاه درمناسبات قدرت جهان نداشته است. این سازمان هیچگاه بر مبنای اهدافش نه همسویی و وحدت کشورهای اسلامی را تأمین کرد و نه به هیچ مؤفقیتی در حل معضلات مسلمانان جهان دست یافت. نه مشکل فلسطین را حل کرد، نه به داد مسلمانان بوسنی و هرزگوین رسید، نه جلو حملات نظامی دولت های غربی و شرقی را بر کشورهای اسلامی و جوامع مسلمان گرفت و نه کارآیی و مؤثریت خود را در بحران ها و مشکلات دنیای اسلام و مسلمانان نشان داد.
ناتوانی سازمان کنفرانس اسلامی و در مجموع ضعف و ناکامی کشورهای اسلامی و جوامع مسلمانان ریشه در کجا دارد؟ معضل دنیای اسلام و مسلمانان چیست؟ چالش های جهان اسلام کدام ها هستند و واقعیت های نهفته درآن را چه چیزی تشکیل میدهد؟
1- تفرقه و تعارض درونی:
دینای اسلام برخلاف نام واحدی که حکایت از دین واحد دارد، دنیای تفرقه و تعارض داخلی است. طیف گوناگونی از اندیشه و باورهای اسلامی در عرصه های مختلف حیات از عرصه مذهبی و فقهی تا عرصه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در جهان اسلام وجود دارد.
اختلاف و تعارض شیعه و سنی چه از منظر مذهبی و چه از زاویه سیاسی بسیارعمیق وگسترده است. علی رغم هر گونه تظاهر به کتمان این اختلاف، اسلام شیعه و سنی دو دنیای جدا گانه و متفاوت از هم اند. اختلاف شیعه و سنی اختلاف فرعی و کوچک نیست. این اختلاف بر سر اصول اسلام است. بر سر وحی الهی به پیغمبر اسلام(ص)که اولین مرجع دینی شمرده می شود. حتا احزاب افراطی اسلامی سنی چون القاعده و گروه های مشابه آن، شیعه و احزاب شیعه را مسلمان تلقی نمیکنند و آنها را واجب القتل می شمارند. ابومصعب زرقاوی فرمانده القاعده درعراق که در جون 2006 عیسوی کشته شد در فبروری سال 2004 گفت: "خطر شیعه بزرگتر از خطر امریکایی ها است. و یگانه راه دست زدن به انفجارات پی در پی میان آنها است تا مطیع شوند. " آیت الله خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی ایران تحریک اسلام طالبان افغانستان را در جولای 1998عیسوی پس از قتل دیپلوماتهای ایرانی در مزار شریف یک گروه جاهل و بی خبر از اسلام خواند؛ اما ملامحمدعمر رهبر طالبان در پاسخ گفت که شیعه های حاکم ایران نه نزد کفار و نه نزد مسلمانان، مسلمان حساب نمیشوند.
چند گانگی دنیای اسلام در عرصه نظام سیاسی یکی دیگر از جنبه های تفرقه و تعارض دنیای اسلام است. در دنیای امروز اسلام، نظام های متفاوت سیاسی و زمام داران مختلف با سیاست و عملکرد ناهمسو حاکمیت دارند. نظام های حاکم سیاسی دنیای اسلام نه تنها متفاوت از هم هستند، حتا جنبش های سیاسی اسلام یا اسلام گرایی که در صدد تشکیل حاکمیت اسلامی هستند تصویر متفاوت از نظام سیاسی ارائه می کنند. علی رغم آنکه آرزوی تشکیل دولت و نظام اسلامی و بازگشت به عظمت اسلامی دوران صدر اسلام آرزوی مشترک بسیاری از جریانهای اسلام گرایی است.
آیا میان تعبیر و قرائت تحریک اسلامی طالبان افغانستان و بسیاری از گروه های مشابه اسلامی در کشورهای مسلمان که به زن حق تعلیم و کار در بیرون منزل نمیدهند و انتخابات را نا مشروع می پندارند با احزاب اسلامی دیگری که نقطه مقابل آنرا اسلامی و شرعی تلقی می کنند همسویی وجود دارد؟ آیا جریان های افراطی و تکفیر گرای اسلامی که کشتار و انتحار را جهاد در راه اسلام تلقی میکنند با جریان نوگرایی و میانه رو اسلامی که با دموکراسی و انتخابات همسویی نشان میدهند یکسان هستند؟
اختلاف برسر اراضی و مرزها یکی از اختلافات جدی شماری از کشورهای اسلامی شمرده میشود که منازعات بسیار خونینی را نیز در پی داشته است. هرچند این اختلاف زاییده ی دوران استعمار اروپایی در قرن نوزدهم و بیستم تلقی میشود، اما مسلمانان نتوانستند به راه حل مسالمت آمیز این اختلافات دست یابند. صرف نظر ازعوامل دیگری که موجب اشتعال آتش جنگ میان کشورهای مسلمان در نمیه دوم قرن بیستم شد، اختلاف مرزی و ارضی در ظاهر عامل اصلی جنگ های خونین مسلمانان و کشورهای اسلامی با هم بود. جنگ هشت ساله میان عراق و ایران در دهه هشتاد، جنگ و درواقع تجاوز نظامی دولت عراق به رهبری صدام حسین علیه کویت، جنگ میان کشورهای مراکش و الجزایردر سال 1963، اختلاف مزمن بر سر مرز دیورند میان افغانستان و پاکستان، اختلافات مرزی و ارضی میان ایران و امارت متحده عربی بر سر سه جزیره در خلیج فارس و . . . نمونه هایی از اختلاف متذکره هستند.
از لحاظ تعلقات ملی، قومی، زبانی و نژادی نیز تفرقه های شدیدی در جهان اسلام وجود دارد. این افتراق و اختلاف هم در میان کشورها و ملت های مختلف مسلمان چون: عرب، بِربِر، ترک، فارس، کرد، و غیره موجود است و هم میان ملت ها و اقوام مختلف در داخل کشورها و جوامع مسلمان توأم با منازعه و خصومت سایه افگنده است.
درحالی که تفرقه و اختلاف در میان مسلمانان و دنیای اسلام یک امر بدیهی است، نکته اصلی قابل پرسش و بحث بر سر انگیزه ها و ریشه های این اختلاف بر میگردد. انگیزه و عوامل این تفرقه چیست ؟ آیا این ناهمسویی و اختلاف جهان اسلام و مسلمانان قابل حل است؟
