كاوش در تاريخ براي خروج از بن بست

نوشته: ژرژ لوفور

بازنویسی شده ازسایت لوموند ديپلوماتيك

قوم شناس و ديپلومات، رايزن سياسي پيشين كميسيون اروپا درپاكستان

رأي گيري مجلس قانونگذار ي افغانستان درماه سپتامبر ٢٠١٠ ، همانند انتخابات رياست جمهوري سال گذشتة آن كشور با مشاركت ضعيف رأ ي دهندگان و تقلبات گسترده رقم خورد .

افزايش سؤقصد ها نيز گواه بربن بست استراتژي ناتو است، كه جايگاه ووزن پشتون ها ئي راناديده گرفته كه مرزي كه مرده ريگ استعمار است ، آنها را ميان پاكستان و افغانستان دوپاره كرده.

در سال ٢٠٠٩ ، دو هزار و ۴١٢ غيرنظامي در افعانستان كشته شدند ( ١)؛ شمارجان باختگان فقط درشمال خاوري پشتون نشين پاكستان، ازغيرنظاميان گرفته تا نظاميان و شورشيان، به رقمي نزديك به دوازده هزار تن مي رسد ( ٢). همه نشانه ها برآنند كه نتايج كنفرانس ها ي بين المل لي لندن ( ٢٨ ژانو يه ٢٠١٠ ) و كابل ( ٢٠ زو ئيه) آنچنان نبوده است تا اين دور فروكشنده مرگبار را متوقف سازد و بيم فروپاشي دو كشور ي را ازميان بردارد كه ساكنانشان به رويهم دويست ميليون نفر ند. به جز دست دوستي كه به سو ي طالبان دراز شده ، آيا رويكرد ممكن ديگري يافتني است؟ جستجوي چاره اي جايگزين به ورطه ها ئي حساس و مشخصا به قلمروميراث ها ي استعمار ي سامان نايافته اي مي كشاند كه موضوع تمام ادعاها ي ناگفته ميان كابل و اسلام آباد و ناگزير به دوراز ساده انگاري ها ي معمول است. تاكنون درباره اشتباهات استراتژ يكي ارتكاب يافته از سال ٢٠٠١ در افغانستان تمام يا تقريبا تمام آنچه گفتني است گفته شده، اما از سؤ تفاهم آغازين كمتر سخني به ميان آمده.

درسال 1986، آقای اسامه بن لادن در شرق افغانستان نزدیک به ولایت خوست در چند کیلومتری نواحی قبیله نشین وزیرستان پاکستان مستقر شد. همزمان آقای جلال الدین حقانی از اهالی خوست چهره برجسته پشتون و حزب اسلامی افغانستان شاخه مولوی محمد یونس خالص نیروهای خود را در ناحیه میران شاه وزیرستان شمالی سامان می دادو از همان جا بود که ارتش چهلم شوروی را شکست داد.

همین محور خوست-میران شاه که با خط دیورند نقاطع دارد، اکنون کانون تروریسم وهابی است که به پرجوشش ترین نقطه خویش رسیده. -« این خط مرزی را سرهنگی از ارتش بریتانیا به همین نام در سال 1893 ترسیم کرده بود تا امپراتوری هند را از افغانستان آشوب زده جدا سازند." )

هیچ عنصری ازاین همه تصادفی پدید نیامده است. درواقع افراطیون وهابی امت را به مثابه یک ملت واحد و هدف جهاد مقدس خود را درهم شکستن دولت- ملتها می دانند تا بدین منوال گشودن اقلیم یگانه امت مسلمان، یا همان خلافت عظمای مشهور ممکن شود. استراتیژی جهاد عالمگیر آنها استفاده از ناسیونالیزم های محلی است تا مرزها را شکننده تر سازند و قدرت مرکزی کشورها را سست و ناپایدار سازند.

قوم چندپاره پشتون

بدینگونه از همان سالهای دهه 1980 خط مرزی دیورند برای اقای بن لادن فرصت مغتنمی به شمار می امد. این سرحدی که دولت افغانستان به رسمیت نمی شناسد، اما دولت پاکستان آن را دست نازدنی می انگارد، در واقع همان اقوام پشتونی را دوپاره کرده است که احساس هویت نیرومندی آنان را به مقاومت در برابر اشغال شوروی برانگیخت. این احساس همچنین از دلسردی و سرخوردگی دیرینه یی مایه می گیرد که هم سوء تفاهمی زبانی و هم تناقض ساختاری از جمعیت دو کشور همسایه ناشی می شود.

از یک سو پارسی زبانان همواره لفظ افغان را برای مشخص کردن پشتون ها بطور اعم، درهرجایی که زندگی می کنند به کار برده اند و آنهایی که در پاکستان هستند نیز بدون قایل شدن به تفاوتی خود را افغان یا پشتون معرفی می کنند. ازسویی دیگر از دوازده تا پانزده ملیون پشتونی که درخاک افغانستان به سر می برند و نیمی از جمعیت آن کشورند، حال آنکه پشتون های پاکستان، که با این همه شمارشان دو برابر بیشتر است، بیش از 15 در صد ساکنان آن کشور استند.

از این رو همه اجزا و عناصر لازم فراهم آمده بود تا آقای بن لادن منطقه را پایگاه" قاعده" خود برای برهم زدن ثبات دو کشور سازد. در آن زمان ایالات متحد و عربستان سعودی هر دو منابع مالی جهاد را تامین می کردند و اقای حقانی پشتیبان آن بخض عمده این مائده را دریافت می کرد. در هیچ جای دیگری نبود که القاعده بتواند چنان زمین باروری برای ریشه دوانیدن خویش بیابد.

در همان جا بودکه اقای بن لادن در ماه اوت 1996 با انتشاراعلامیه جنگ علیه امریکائیان اشغالگر دومکان مقدس" مکه و مدینه " رسما ازجهاد عالمگیر خویش پرده برداشت.

دراین میان درسال 1994، طالبان به صحنه راه یافتند. اینان هرچندازمیان صفوف القاعده برنخاسته بودند اما سالارشان ملا محمد عمر با حقانی که به فرمان وی به پیکار برخاسته بود ارتباط داشت. اینک موقعیت مغتنم تازه یی برای القاعده پیش امده و فقط کافی بود که به امواج خروشان طالبان پیوسته و پاسدارراست کیش اندیشی سفت و سخت شان باشد. طالبان درپایان بخشیدن به جنگ داخلی افغانستان که از زمان سقوط رژیم کمونیستی در سال 1992 آن کشور را به خاک وخون کشیده بود سهمی داشتند. آنها کشور را تا کناره های آمو دریا به روی قوم پشتون گشودند، گیریم که این فتح دوباره را زیر بیرق شریعت و نه به هوای دلبستگی های قومی به انجام رساندند. اما طالبان با کشورگشایی خویش همان قدر به منافع امریکا خدمت کردند که به نفع عربستان سعودی و پاکستان: شرکت نفتی اونوکال کالیفرنیا، که حامد کرزی رئیس جمهور کنونی افغانستان آنوقت نماینده آن نزد طالبان بود برای اجرای طرح لوله گازی خود نیاز به کشوری داشت که امنیت در آن برقرار شده باشد. عربستان سعودی نیز منطقا حامی برپایی امارت سنی سختگیری در جناح شرقی ایران شیعه بود- استراتژی مهارکردنی که هم راه دست واشنگتن بود وهم به درد اسلام اباد می خورد که از نفوذ ایران بر 20 در صد شیعه مذهبیان درمیان مردم کشورش نگرانی داشت، وسرانجام مسله ژرفای استراتژیک هم مطرح بود که همه اذهان در پاکستان حتی ذهن بی نظیر بوتو، نخست وزیر وقت را به خود مشغول داشته بود.

غالبا سماجت درمورد این ژرفای استراتژیک را با نیاز ارتش به عقب نشینی درخاک افغانستان درصورت حمله هند به پاکستان توضیح داده اند. هرکسی که از پستی و بلندی سرزمین های منطقه اندکی آگاه باشد، چنین اندیشه یی را پوچ و باطل می داند و در واقع این مسئله ریشه درتشویش های ژئوپلیتیک دارد که به سرتافتن افغانستان از شناسایی رسمی خط دیورند چونان مرز میان دو کشور باز می گردد.

در دوره بیست ساله 1970-1950 ناسیونالیزم عرفی مسلک پشتون که اتحاد شوروی ازآن حمایت می کرد نمود تند و خروشانی یافت. محمد داودرئیس جمهور افغانستان 1978-1973 مدعی حاکمیت بر تمامی نواحی پشتون نشین پاکستان چون بخش جدائی ناپذیر کشورش بود. پاکستان که همان وقت هم با مناقشه ابدی کشمیر درمرزهای شرقی اش دست به گریبان بود، ازخطری دیگردرغرب کشور به دهشت افتاد. ازاین روکوشید تادرکابل رژیمی اسلامی که پشتون ها برآن چیره باشند را برسرکار آورند که خود بتواند دوام وماندگاری آن را تضمین کند و بدینسان هر روزنه یی را برملی گرایی توسعه طلبی بربندد که رویای ایجاد یک پشتونستان بزرگ را در سر بپروراند. درسال 1994 پاکستان می انگاشت که طالبان" مسلمان و پشتون و تا اندازه ای ملی گرا" به شرط آن که بتوان آنها رامهار نمود خواست وی را بر آورده می سازند.

منافعی چنین درهم تافته نیروی قابل انفجاری رابه وجود آوردند و منافع وابزارهای عظیمی رابرای چیرگی طالبان بسیج کردند. وگرچه اتحاد شمال که مسعود تا هنگام قتلش در ماه سپتامبر 2001 آن را رهبری می کردتوانسته بود کانون مقاومتی را برسر پا نگهدارد، اماباز میزانی از ساده دلی می باید تا باور کنیم که پس از رخداد 11 سپتامبر چنین اتحادی میان احزاب تاجیک، هزاره و ازبک می توانست سیر وقایع را دگرگون سازد. مسعود که در صفحه شطرنج سیاسی کشورش مهره مهمی به شمار می رفت خود به تنهایی نمی توانست ستون برپادارنده یک ملت باشد. کسی قادر نیست خانواده یی را که نیمی از اعضای آنرا کنار زده باشند به سازگاری و اشتی وادارد.

جامعه بین المللی که از تاریک اندیشی طالبان به هراس افتاده و بخشی از یک کل را به اشتباه همه آن انگاشته بود، خود در این کنار نهادن سهم داشت.

ره آورد توافقنامه های بن دردسامبر 2001 دولت تازه افغان بود که بیست وسه وزیرگمارده اتحاد شمال، در برابر هفت وزیر پشتون را در بر می گرفت.درست است که رئیس جمهور کرزی خود پشتون است اما وی را چون مهره دست اموز کاخ سفید می انگارند. همین گفته بس تا دریابیم که جامعه مدنی پشتون" اگر داشته باشند" اگر داشته باشند" احساس نمی کند که در این ساختار قدرت تقشی به وی سپرده شده و ناگزیر از ناخشنودی عمیقی در رنج است. درطول هشت سال این فاجعه گونه ای سرشت سه لایه را پرورانیده است: "پشتونیسم عادی"، که هر چند لزومن ملی گرا نیست اما رنگ و لحن قوی هویتی دارد، »طالبانیسم» که بازوی مسلح وی در داخل است و سرانجام القاعده نیروی کمکی برون زایی که به شیوه ویروسی دربدن بیمارجا خوش کرده است.

اگر قبایل پشتون توانسته بودند که حرف خود را به کرسی بنشانند، شاید نهضت طالبان پس ازشکست و عزمیت اش در ماه های اکتوبر و نوامبر2001 همچون قطره آبی در شنزار ناپدید شده بود.

مطلب در اینجا اعتبار بخشیدن به ایده یی نیست که افغانستان گویا مقدم برهمه کشور پشتون ها است. حتی اگر همین پشتون ها خود به دلیل سرگذشت و شمار فراوان شان بر این باور باشند.

هرچه باشد داده های مردم شناسی سیاسی براین واقعیت هر چند آزار دهنده و درعین حال بی چون و چرا تاکید دارندو این امرهم در گذشته می بایست درنظرگرفته می شد و هم دراینده باید به حساب اید. این امر هم در گذشته می بایست در نظر گرفته می شد و هم در آینده باید به حساب آید. آشتی ملی در افغانستان هنگامی قانع کننده و روا خواهد بود که قبایل شمال فقط وطن پرستانی در کنار افغان ها انگاشته نشوند و وطن پرستان تمام عیار به شمارآورند. چنین نگرشی به هر حال روی خواهد داد زیرا هیچ تاجیک افغانی را نمی شناسیم که خواستار الحاق سرزمین اش به دوشنبه باشد. به همین ترتیب نمی توان ازبکی را یافت که خیال پیوستن به تاشکند را در سر بپروراند یا هزاره ای که بخواهد به دامان تهران افتد! دلبستگی شدیدی به یکپارچگی سرزمین تقسیم ناپذیر احساس مشترکی میان همه افغانستانی ها پدید آورده است که به تقدس پهلو می زند. سرزمینی که همه اقوام در طول دو قرن دست در دست هم ازآن دفاع کرده اند. شکاف های قومی لاجرم عاملی برای فسخ همبستگی ملی نیست.

ادامه دارد