قدر زبان خود را بدانید!

ولی فرهنگ و تاریخ ـ تاریخ حتی در صورت اضمحلال یک کشور ـ چنین نیست و به چنین سرنوشتی دچار نمی شود.

تاریخ و فرهنگ را در هر کجای دنیا که باشید، وطنی داشته باشید یا نداشته باشید، می توانید نسل اندر نسل با خود داشته باشید؛ آن را حفظ کنید و به دیگران انتقال بدهید. به چه وسیلۀ؟ به وسیلۀ زبان!

زبان یگانه و تنها وسیله یا ابزاری حفظ و انتقال فرهنگ و تاریخ و خود زبان است. همۀ ملت های جهان را که ببینیم تنها از طریق زبان است که موفق به حفظ بهترین گنجینه های ادبی و فرهنگی و تاریخی خویش شده اند. پس زبان چیزی با اهمیتی است که باید قدر آن را بدانیم.

ملت هائی که قدر زبان خویش را نمی دانند، کم مایه ترین ملت های جهان هستند. ملت های آگاه و مسؤول نه تنها به اصالت زبان خویش توجه می کنند، که با تمام وجود در تلاش هستند که هرگونه آسیبی را که سلامت زبان ملی یا زبان مادری شان را صدمه بزند و خدشه دار بسازد از حوضۀ زبان به دور نگهدارند. این ملت ها زبان شان را دوست دارند و آن را گرامی می دارند و به آن ارج می گذارند.

در زمان های قدیم ـ تقریباً پنجاه سال پیش ـ سفارت عربستان سعودی خانۀ را در جوار پارک شهر نو ـ که بعد ها سفیر یا یکی از کارمندان سفارت آلمان در آن زندگی می کرد و به دنبال آن شرکت ترانسپورت بین المللی افغان آن را به کرایه کرفته بود ـ به کرایه گرفته بودند. هدف از کرایۀ این منرل تدویر مرکز بنام مرکز فرهنگی عربستان سعودی و از این طریق ترویج زبان و فرهنگ عربی ـ فرهنگ دینی ـ بود. وجود مراکز دیگری مانند مرکز کلتوری امریکا، گوته انستیتیوت یا برتش کونسل و ... در کابل همین اهداف را پیش می بردنـد. امیدوارم چنین تصوری پیدا نشده باشد که من مخالف یاد گرفتن زبان های بیگانه هستم. برخلاف؛ من به این اعتقاد هستم که یک زبان برابر است با یک شخصیت و ده زبان برابر است با ده شخصیت. منظور از طرح این موضوع این است که ما متوجه این مطلب شویم که مردمان جهان که قدر زبان شان را میدانند و به آن ارج می گذارند علاوه بر این که در حفظ زبان شان کوشا هستند در ترویج آن نیز سعی بلیغ به خرچ می دهند و میلیون ها دالر در این راه به مصرف می رسانند. هدف اصلی همه ترویج فرهنگ شان از طریق زبان بود و است.

یاد گیری زبان های بیگانه، غیر از زبان های پشتو و دری و ازبکی و ترکمنی و ... به مثابه زبان دوم یا زبان سوم، ناگفته نماند که آسیبی به زبان مادری ما، تا جائیکه ما مانند هندی ها یا پاکستانی ها یا پشتون ها آن طرف سرحد زبان یا کلمات زبان بیگانه را با زبان مادری خویش مخلوط نکنیم ـ وارد نمی آورد، ولی انتقال هر نو آوری یا هر پدیدۀ نو در زبان از یک زبان مشابه ـ نوآوری های به جا یا بی جا و معقول و نامعقول ـ به پذیرندۀ نوآوری های زبان مشابه آسیب های می رساند که در استمرار و درعدم توجه به این آسیب رسانی ها زبان پذیرنده یا زبان مورد هجوم زبان مهاجم از اصالت می افتد و تغییر هویت و استقلالیت می دهد.

زبان اصیل دری امروز با تأسف مورد چنین هجومی قرار گرفته است. وطنداران ما، دستگاه های تلویزیون، رادیو و روزنامه ها و سایت های انترنتی افغانی به تأسی از گویندگان و نویسندگان ایرانی به صد ها و شاید هم چندین هزار کلمۀ ایرانی را بدون این که به ریشه و علت وجودی این کلمات توجه کنند و بدون این که به این فکر کنند که ما در زبان خود کلمات شایسته تری نسبت به آن کلمات داریم، آن را تقلید می کنند و به زبان یا به قلم می آورند.

من در این جا تنها یک مثال را به شکل نمونه می آورم. ما مردم دری زبان افغانستان در گذشته، در حال حاضرهم ـ البته به استثنای ایرانی زده ها ـ به آنانی که در یک شهر با ما زندگی می کنند " همشهری " می گوئیم. و آنانی را که با ما در یک کشور زندگی می کنند " هموطن " یا " وطندار " می خوانیم. و آنانی که اهل یک قشلاق هستند، یکدیگر را یا " همقشلاق " یا "همقشلاقی " می گویند و ...

در همه این کلمات ـ همشهری و هم ولایتی و هموطن و همصنف و همدیوار و همسایه و همکار و همسر و همراه و ... ـ کلمه " هم " به عنوان پیشاوندی ترکیب زیبا و هم مانندی را بوجود می آورد که نه ابهامی ایجاد می کند و نه در ترکیب های خورد و کلان ـ از لحاظ بیان تجمعات انسانی ـ منطقۀ بی قافیه می مانیم.

کلمه شهروند، کلمۀ است که دوستان ایرانی ما برای کسانی که مربوط به یک شهر یا مربوط به یک کشورهستند، بکار می برند. هموطنان ما هم بدون این که متوجه محدودیت و ابهام نهفته در این کلام شوند، آن را به کار می برند. ابهام به این معنا که اگر یک ایرانی به یکی از ما یک همشهری یا هموطن خویش را معرفی کند، بما خواهد گفت: " احمد، یکی از شهروندان من! " این جمله نظر به معنای کلمۀ شهروند ـ چون گویا، یعنی روشن و رسا نیست ـ مستلزم حداقل یک سؤال دیگر هم، در صورت ضرورت می باشد. این جمله ابهام خلق می کند. برای ما سؤال ایجاد می شود که احمد چه گونه شهروندیی با وی دارد؟ هموطن وی است یا همشهری وی؟ اگرهموطن اوست و نه همشهری وی، پس ـ در صورتی که علاقمند به دانستن این مطلب باشیم ـ ناگذیریم که دو باره بپرسیم که: پس احمد آغا ـ به اصطلاح خود شان ـ اهل کدام شهر هستند؟ بعد از شنیدن جواب، ما می فهمیم که احمد آغا متعلق یا باشندۀ شهر مازندران است و منظور گوینده از شهروندی همان هموطن بودن وی با احمد آغا است نه همشهر بودن با وی. در حالی که در زبان اصیل ما چنین ابهامی وجود ندارد. وقتی می گوئیم همشهری یا هموطن یا وطندار یا ... هیچ ابهامی در تعلق افراد به مکانی بوجود نمی آید؛ و شنونده می تواند به سادگی بفهمد که شخص سوم چه نوع نسبتی با ما دارد؛ گذشته از این که این کلمات شرینی و روانی و صفای خاصی خود را دارند.

موضوع دیگرمحدودیت این کلمه ـ یا پساوند " وند " از لحاظ کاربرد مکانی آن است. این کلمه را در زبان ایرانی همانگونه که دیدید و خواندید تنها برای اهل دو مکان به کار میبریم: شهر و کشور؛ در حالی که پیشاوند " هم " را ما می توانیم به شرینی و روانی آب زلال بدون ابهام برای اهل ده ها مکان به کار ببریم.

در زبان ما به اهل یک قلعه هم قلعه یی ـ به زبان عوام هم قلائی ـ می گوئیم. در فارسی ایرانی ولی شما شاید یک بار هم کلمۀ قلعه وند را نشنیده باشید. همینگونه کلمات قشلاق وند و روستأ وند و ده وند یا دهکده وند و دیوار وند و صنف وند و راه وند و ... را!

چرا ما باید به جای یک پیشاوندی که آن را به راحتی برای همه کلمات به کار برده می توانیم و اصالت زبان مادری ما را نیز حفظ می کند، کلمۀ دست و پاشکسته و بی پدر و مادر ناتوان را به تقلید، بدون کاربرد عقل و منطق، به کار می بریم؟ زبان اصیل خود ما در برابر خیلی از زبان های دیگر ـ مظاهر و اختراعات علمی و تخنیکی غرب چیزی دیگری است ـ یکی از غنی ترین زبان هاست. در زبان ما ـ برخلاف خیلی از زبان ها ـ کلمات از لحاظ معنائی شفاف و روشن هستند. باید در درون جهان وسیع زبان خود سری بزنیم تا بدانیم که این حرف گزاف گفتن نیست.

اما برخی از کلمات را گرفتن، به دلیلی اینکه این کلمات به شکلی از اشکال در زبان ما وجود داشتند و وجود دارند و از طرفی نقصی در شکل و ساختار و معنای این نوع کلمات وجود ندارد، جرم و گناه نیست؛ کلماتی که ما نتوانسیم، بنا به بی علاقگی یا تعصب علامه (!) ها یا تعصب زمامداران آن ها را کشف و استخراج نموده به وجود آوریم و آن ها را به جای کلمات بیگانۀ غربی ـ انگلیسی یا فرانسوی و آلمانی ـ استفاده کنیم. کلمانی مانند دانشگاه یا دانشکده و هواپیما و دانشجو به جای یونیورسیتی و فاکولته که کلمات اروپائی و طیاره و محصل که کلمات عربی هستند. دانش به عنوان اسم مصدر و گاه به مثابه پساوند در زبان ما از عدیم و قدیم وجود داشته است، حال اگر کسی دیکری این کلمات را ترکیب نموده و برای استفاده به جای یک کلمۀ کاملاً بیگانه به زبان مشترک ما افزوده اند، چه بدی دارد که ما آن را بکار نمی بریم؟ نقد چیزی خوبی است؛ اما تعصب بیماریی است مذموم.

زمانی حکام وقت هیئتی را برای انتخاب نام برای کانون های تحصیلات عالی موظف ساختند. این هیئت ـ برای خوشی حکمرانان ـ بدون این که مسؤولیت ملی و علمی شان را در نظر بگیرند و این کانون ها را به چند زبان عمدۀ کشور ـ برای غنا بخشیدن هر زبان ـ نام گذاری کنند، تنها یک زبان را، چون این زبان زبان خود شان هم بود، انتخاب نموده فاکولته را پوهنحی و یونیورستی را پوهنتون نام گذاری کردند و با این کار شان تا امروز سبب مشکل در کشور شدند. یکی از این علامه ها آقای رشتین بود. به نظر من این علامه های متعصب قوم و زبان زده باید ضمن انتخاب یک یک نام به هر زبان برای این کانون ها پیشنهادی به زمامداران کشور ارائه می کردند که برای هر مفهوم و مقولۀ علمی ـ فلسفی و نام های اختراعات و مظاهر فنی و تخنیکی و صنعتی غرب که وارد کشور می شدند ـ اگر امکان یافتن کلمات مناسب به زبان خود ما موجود نمی بود ـ کلماتی را برای هر زبان بوجود می آوردند و وارد زبان های مربوط می کردند.

کار درست و شایسته یک دانشمند واقعی این چنین باید می بود، ولی ... چون پشت مرده ها گپ زدن خوب نیست؛ می گذریم از تبصره های بیشتر!

آن زمان گذشت و امروز و آینده پیش روی ماست. شایسته نیست که امروزهم با این زبان و زبان های دیگر کشور خود چنان بربخوریم که آن ها آن زمان با آنها برخوردند، و هم مانند کسانی که امروز به جای هموطن کلمۀ شهروند را به کار می برند.

امروز من از کسی توقعی ندارم، ولی اگر فردا یک دولت واقعاً ملی و مسؤولی به وجود بیاید از آن دولت توقع خواهم کرد که زیرکانون هائی را در درون یک کانون بزرگ و دایمی ـ متشکل از زبان شناسان و ادبای هر زبان ـ بوجود بیاورد که هر یک کانون در خصوص و تکمیل زبان خویش به کار بپردازد.

ولی تا آن روز از فرهنگیان و ادبا و اهل زبان و نویسندگان و محققین خود ـ به هر زبانی که تعلق دارند ـ می خواهم که از بی علاقگی و کم مهری نسبت به زبان خود دست بردارند و کمی در برابر این ارزش جدی باشند تا باشد که مجبور نشویم که به تقلید و گدائی از دیگران مجبور و ناچار شویم؛ یا هر فردی بنوبه و در جای خود دست بع این کار بزند و زبان و عرصۀ زبان را آشفته بسازد!

در اخیر یک نکته را می خواهی یادآوری کنم که اگر ایرانیان می خواهند مثلاً چلنج را چالش بخوانند، کار خود شان است. ما اگر آن را شایسته یا مناسب نمی دانیم، می توانیم معادل این کلمه را که همان کلمۀ " دعوت " ـ در زبان عوام معنی چلنج " صدا کردن سر کسی " است ـ در زبان ما می باشد، اگرچه زیاد رسا نیست، به کار ببریم. هر کس دلش کارش. ما مسؤول دیگران نیستیم.

www.sadeed.de